Μίκης Θεοδωράκης, "Οταν συνάντησα τον Σοστακόβιτς"
του ΒΑΣΙΛΗ Κ. ΚΑΛΑΜΑΡΑ
Η συναυλία «Από τον Ραχμάνινοφ στον Θεοδωράκη» είναι αφιερωμένη στη σχέση του με τους Ρώσους συνθέτες. Θα ακουστούν τα έργα «Αξιον εστί», «Αντιγόνη», «Ζορμπάς» και «Σουίτα αρ. 1 για πιάνο και ορχήστρα», που τιμήθηκε με πρώτο βραβείο στον διαγωνισμό σύνθεσης της Μόσχας, το 1957, με πρόεδρο της επιτροπής τον Ντμίτρι Σοστακόβιτς.
Θα ακουστούν ακόμη ο «Πετρούσκα» του Στραβίνσκσι και το «Κοντσέρτο αρ. 2 για πιάνο και ορχήστρα» του Ραχμάνινοφ.
Τι εικόνα αποκομίσατε από την προσωπικότητα του Σοστακόβιτς;
«Υπήρξε για μένα μια μυθική φυσιογνωμία. Τον θεωρώ έναν από τους μεγαλύτερους συνθέτες όλων των εποχών. Με επηρέασε καταλυτικά, πρώτον, γιατί θεωρώ τη φόρμα "συμφωνία" ως συνέχεια της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, που υπήρξε και για μένα πρότυπο. Και δεύτερον, γιατί εκπροσωπούσε τη Σοβιετική Ενωση, που για εκείνα ιδίως τα χρόνια της Εθνικής Αντίστασης και του Εμφυλίου υπήρξε ιδεολογικός φάρος και η μεγάλη μας ελπίδα μέσα στις σκληρές συνθήκες των αγώνων και των δοκιμασιών. Ηταν, λοιπόν, φυσικό να μην πιστεύω στα μάτια μου όταν τον συνάντησα στη σκηνή της σάλας Τσαϊκόφσκι, τη στιγμή που μου έδωσε το βραβείο. Ζούσα ένα όνειρο».
Τι ρόλο έπαιξε ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός στο έργο του Σοστακόβιτς, και ειδικά στην 5η Συμφωνία;
«Θεωρώ ότι οι ετικέτες που δόθηκαν εκ των υστέρων δεν μπορούσαν να έχουν καμιά σχέση με την ουσία της τέχνης, που ήταν και είναι πάντα πολύ πιο ψηλά από ιδεοληψίες και κομματικές σκοπιμότητες. Το έργο του Σοστακόβιτς είχε τη σφραγίδα της μεγάλης του προσωπικότητας. Οι κοινωνικές-πολιτικές επιρροές που δέχτηκε, ήταν εντελώς φυσιολογικές, όπως σε όλους τους καλλιτέχνες. Πολύ περισσότερο, μάλιστα, αφού ζούσε σε ένα νέο κόσμο με καινούργιες συνθήκες, σχέσεις, ηθικές αρχές που σφράγισαν την Ιστορία».
Πού συναντά η κομμουνιστική ιδεολογία το μουσικό του έργο;
«Δεν υπήρξαν, ούτε μπορούσαν να υπάρξουν, κομμουνιστικές αρχές στην τέχνη. Αλλωστε, τα κοινωνικά συστήματα στον ανατολικό κόσμο δεν πλησίασαν ούτε κατά διάνοια τις συνθήκες του πραγματικού κομμουνισμού. Επιπλέον στη Σοβιετική Ενωση την κοινωνική επανάσταση δεν την ακολούθησε, όπως θα έπρεπε, και η πολιτιστική. Επομένως στα προβλήματα της τέχνης (ιδιαίτερα) οι λύσεις που δόθηκαν είχαν σε μεγάλο ποσοστό τη μίμηση της δυτικής-μεγαλοαστικής τέχνης. Ο Μαγιακόφσκι, ο Εσένιν, ο Σοστακόβιτς, ο Προκόφιεφ και άλλοι υπήρξαν καθαρά προσωπικές εξαιρέσεις, δίχως να καταφέρουν να εκφράσουν με το έργο τους τη νέα κοινωνία και τη μεγάλη πλειονότητα του λαού στην προσπάθειά του να δημιουργήσει έναν εντελώς καινούργιο κόσμο. Οπως συνέβη λ.χ. με την αρχαία Αθήνα, όπου ο ελεύθερος Αθηναίος πολίτης είχε αναδειχτεί σε ισότιμο συνομιλητή με έναν Σοφοκλή, Ευριπίδη, Φειδία, Ικτίνο και Αριστοφάνη».
Οταν έγινε η αποσταλινοποίηση, ο Χρουστσόφ επισκέφτηκε τις ΗΠΑ. Στην αποστολή βρισκόταν και ο Σοστακόβιτς. Ο συνθέτης, αν και δημοφιλής στον Νέο Κόσμο, προτίμησε να επιστρέψει στην πατρίδα του. Πώς κρίνετε την επιλογή του;
«Βαρέθηκα να ακούω την αισχρή προπαγάνδα των Αγγλοαμερικανών, που το αντισοβιετικό τους πάθος μάς έχει κατακλύσει με συκοφαντίες και ψευδολογίες. Ο Σοστακόβιτς είχε τιμηθεί όσο κανένας άλλος από τη χώρα του, με την οποία υπήρξε πάντα δεμένος ψυχικά και ιδεολογικά. Κι εγώ δεν ξέρω πόσα βραβεία Στάλιν έχει δεχτεί, που σημαίνει ότι η σοβιετική εξουσία τού προσέφερε όλα τα μέσα για να δημιουργήσει ελεύθερα και αδέσμευτα. Η μόνη κριτική που δέχτηκε ήταν για την όπερά του "Λαίδη Μάκβεθ", όχι από το κόμμα, αλλά από συναδέλφους του και κριτικούς, που νομίζω πως είχαν το δικαίωμα να εκφράσουν δημόσια τη γνώμη τους, όπως γίνεται κατά κόρον παντού. Για ποιο λόγο, λοιπόν, να εγκαταλείψει τη χώρα του; Μακάρι οι δυτικοί συνθέτες να είχαν το ένα εκατοστό από τα μέσα (ορχήστρες, εκδόσεις, αμοιβές) που προσέφερε στους δικούς της η σοβιετική εξουσία».
Πού συναντιούνται τα δικά σας μουσικά ιδιώματα και του Σοστακόβιτς;
«Στην κοινή μας μουσική και κοινωνική ιδεολογία».
* Παρασκευή, 8.30 μ.μ., Μεγάρο Μουσικής, με τη Συμφωνική Ορχήστρα της ΕΡΤ, υπό τον Λουκά Καρυτινό. Σολίστ: Εμίλια Τιταρένκο (σοπράνο), Ζάχος Τερζάκης (τενόρος) και Τατιάνα Παπαγεωργίου (πιάνο). Εισιτήρια προς 14, 26, 37 και 52 ευρώ. *